Politiek in Indonesië is een schimmig spel

Toen ik uit Nederland vertrok zag ik nog net de foto’s van Premier Rutte en president Joko Widodo van Indonesië samen lachend op gemakkelijke stoelen in Jakarta, alsof beide mannen zich geen zorgen hoefden te maken over hun politieke toekomst. Misschien dachten ze dat de politieke aardverschuivingen die in de hele wereld plaats vinden aan hen voorbij zullen gaan. Hoe het premier Rutte zal vergaan zullen we volgend jaar zien, maar al een paar dagen nadat ik in Jakarta was aangekomen zag ik dat ‘Jokowi’, zoals de Indonesische president meestal genoemd wordt, nog heel wat te wachten staat. Op vrijdag 2 december stond er een massa van 500.000 boze orthodoxe moslims op het Monasplein in Jakarta. Aan dat plein ligt ook het presidentieel paleis, zodat het de president niet kon ontgaan dat er iets in zijn land aan de hand is.

Het gaat om een rel waarbij de zittende en tot voor kort zeer populaire gouverneur van Jakarta Basuki ‘Ahok’ Tjahaja Purnama die herkozen wil worden in de komende verkiezingen beschuldigd wordt van godslastering. Orthodoxe moslims zijn boos omdat hij tijdens een verkiezingsbijeenkomst zegt dat moslims tijdens verkiezingen best op een niet-moslim kandidaat mogen stemmen en daarbij een Koranvers heeft geciteerd.

Onweer in Jakarta en televisiebeelden die allerlei vooroordelen over het land en moslims bevestigen, maar Indonesië is een land dat je moet kunnen lezen. Dingen zijn vaak niet zoals je denkt dat ze zijn. Oké, Ahok is een Chinees en een christen. Van alle kanten wordt me verteld dat het feit dat hij Chinees is niet het belangrijkste is, maar dat men hem wel kwalijk neemt dat hij christen is. De scheidingslijnen in dit land zijn steeds minder etnisch, maar vooral religieus. De druk op niet-moslims wordt steeds groter en het aantal incidenten is in de loop van de tijd alleen maar toegenomen.

Om het goed te begrijpen moet je naar de recente geschiedenis kijken. Tot 1999 steunde de ‘vrije wereld’ de corrupte dictator Suharto, die van de democratie in Indonesië een komedie maakte, soms overwinningen van meer dan 100 procent behaalde, de vrije pers verbood, een populair weekblad verbood omdat hij in de lijst populairste Indonesiërs pas op de zesde plaats stond, maar als argument gebruikte dat de naam van Mohamed helemaal niet in de lijst stond, die het gebruik van doodseskaders niet schuwde, maar bij de Nederlandse overheid erg populair was. De lange periode waarin hij aan het bewind was zorgde voor een verlammend effect op de ontwikkeling van een behoorlijke civiele samenleving. Wie zich verplaatste had een reisvergunning nodig (surat lepas) en voor vergaderingen van meer dan 2 mensen was toestemming nodig. Ik werkte in die tijd in Indonesië en het opzetten van een vereniging van ouders van gehandicapte kinderen om betere voorzieningen te ontwikkelen was niet eens mogelijk. De vragenlijsten om de ondervoeding wetenschappelijk in kaart te brengen moesten eerst voorgelegd worden aan de lokale bestuurders en alles waardoor een relatie tussen beleid en voeding zou kunnen blijken werd geschrapt.

Religie valt echter niet gemakkelijk te onderdrukken, en hoewel er wel wat clashes tussen de islam en de Indonesische overheid waren over bijvoorbeeld de vraag wie de imams in de moskee benoemt, was er intensief contact met Iran, Libië, Saoedi Arabië en Pakistan. Uitwisselingsprogramma’s van studenten en trainingen zorgden ervoor dat toen het regime van Suharto ineenstortte de islam in Indonesië veel beter georganiseerd was dan andere groepen in de samenleving, In de afgelopen vijftien jaar is de invloed van religie bovendien alleen maar groter geworden. Voor een deel verklaart dat wat er nu gebeurt in Indonesië, maar niet alles.

Hoe is het mogelijk dat er voor zoiets 500.000 mensen op de been te krijgen zijn? Daarvoor moet je naar de belangrijkste tegenkandidaat van Ahok kijken, Agus Yudhoyono, de zoon van de vorige president van Indonesië. Hij betaalt mensen die geronseld worden bij de moskeeen als ze naar de bijeenkomsten komen. Zelfs in Semarang – waar ik op dit moment ben – werden vrijdag bussen volgeladen met mensen die een dagje naar de hoofdstad wilden. Alles betaald. Het lijkt er dus op of het zal gaan om wie de meeste financiële middelen heeft.

Indonesië-kennis vereist een speciale manier van kranten lezen. Als je op pagina zeven nietsvermoedend een artikel vindt over de financiële middelen van beide kandidaten kom je erachter dat Ahok rijker is dan Agus, maar dat Agus veel meer fluïde middelen en sponsors heeft. Het geld van Ahok gaat naar de 100 advocaten die hij in heeft moeten huren voor de verdediging in zijn godslasteringszaak. Agus kan met zijn geld dus meer ‘mensen’ op de been brengen. De strijd lijkt gestreden en Agus heeft inmiddels ook nog een voorsprong genomen in de voorspellingen.

Maar de Indonesische politiek is niet erg transparant en dit is nog niet het volledige verhaal. Ahok is een beschermeling van Jokowi en er wordt gefluisterd dat het hier eigenlijk gaat om een poging om Jokowi te beschadigen. Op de dag dat de 500.000 op het plein stonden werden in een hotel in de omgeving 12 belangrijke politici gearresteerd die klaar stonden om gebruik te maken van een mogelijk uit de hand lopende situatie, Jokowi liep tijdens het hoogtepunt van de demonstratie koelbloedig zijn paleis uit, voegde zich bij de demonstraten, sprak wat kalmerende woorden, dwong respect af en liep terug naar zijn paleis. De arrestanten werden weer vrijgelaten. De politici uit de verschillende kampen weten voorlopig weer waar ze aan toe zijn.

Politiek in Indonesië is echter een schimmig spel. Hoe het zit is nooit echt duidelijk en niemand weet wie de grote poppenspeler, de dalang in de wajangvoorstelling, is.

Wie met vuur speelt kan zich gemakkelijk branden. Na de demonstratie riepen de demonstranten dat er nooit iemand die niet moslim is in Indonesië de leiding mag hebben op wat voor manier ook. Het klinkt als het populisme dat overal ter wereld de kop op steekt, ook in Nederland. Wie denkt dat hij de populistische krachten voor zijn karretje kan spannen betaalt uiteindelijk een hoge prijs.