Roep om een kleine revolutie in en van het ego

Zelfredzaamheid, eigen verantwoordelijkheid en keuzevrijheid, dat is het mantra van het kabinet. Maar daarmee verergert het kabinet de crises alleen maar.

In het kabinetsbeleid worden de symptomen van de diverse economische crises bestreden met de klassieke schaafkaasmethode, een beetje minder hier, een beetje minder daar, maar worden de dieperliggende systeemfouten van de economie genegeerd. Willen we de crises werkelijk het hoofd bieden, dan moeten we op zoek naar de bron van het falen. En die ligt in de premisse dat egoïsme goed zou zijn, omdat het via de onzichtbare hand van de markt ons allen zou helpen: de economie als egonomie.

In de egonomie staat op ieder hoofd een prijs, is een ieder onderdeel van de jacht. Ben je niet in het vizier van zij die jagen, dan tel je niet mee. Het gevolg is een bijkans aandachtszieke samenleving, alles voor het ego: zie mij, consumeer mij, prijs mij, stem op mij.

We zijn ‘consumensen’ geworden. En dat onder het mom van keuzevrijheid. Het gevolg van deze verplichte vrijheid tot het kiezen van je plek, is een keuze-gestreste, hijgerige stoelendansmaatschappij. Voor afvallers en uitvallers is geen plaats. En als je niet op tijd op de juiste stoel terecht komt — lees gelukkig of succesvol bent — is dat je eigen schuld.

Hoe hoger de sociale druk op het ego, hoe meer er gejaagd zal worden op de plek die sociale status geeft. Het is een ideologie waarin zelfverrijking, bonussen en succes ten koste van anderen niet gehoond, maar juist beloond worden; waarin voor sommigen de druk zelfs zo hoog kan worden dat ze valse premies aan anderen beloven of tot fraude en boekhoudkundig gesjoemel. Een ratrace maakt uiteindelijk ratten van mensen. Wat resulteert in de egonomie is een race to the bottom waarin de aangeprate morele schuld om niet in status tekort te schieten door tal van consumensen wordt omgezet in financiële schulden.

Het zijn de diverse economische crises die deze ernstige systeemfouten in de egonomie in volle omvang laten zien. Want het graaien naar individuele rijkdom gaat zichtbaar gepaard met een groeiend onderling wantrouwen, publieke armoede en solidariteitsverschraling. En alsof er niets is gebeurd, probeert het kabinet ondertussen door enerzijds te bezuinigen op de elementen van de solidaire samenhang, zoals gezondheidszorg, kinderopvang, onderwijs, cultuur en ontwikkelingshulp en anderzijds het verder pushen van het individualisme en consumptieve hebzucht, de gevolgen van de economische crisis te reduceren die waren ontstaan door, hoe paradoxaal, het gebrek aan solidariteit en ontsporen van hebzucht. Er lijkt niets geleerd.

Een crisis betekent letterlijk een ommekeer, een moment van een nieuwe waarheid, omdat de oude normaliteit ontoereikend bleek. En een ommekeer in de geschiedenis die we nu maken is nodig. Werkelijk deel uitmaken van een samenleving kan alleen als je ook verantwoordelijkheid neemt voor die samenleving zelf. Alleen als burgers niet eendimensionaal als consumensen worden aangesproken, maar ook als mede-producent van onze samenleving, kunnen ze zich gekend voelen en kunnen we tegengas geven aan de hoge sociale druk, de angst en het onbehagen die ons gevangen houden.

Wat nodig is, is een kleine revolutie in en van het ego. Want de mens is meer dan zijn prijsbare ego en een economie is meer dan een egonomie. Het is aan onszelf om de Westerse mens te bevrijden van een eendimensionale blik op zijn ego. Dat zou pas een waardevolle zelfverrijking zijn.

Dit stuk verscheen eerder vandaag in Trouw.

Henk van Houtum, hoogleraar geopolitiek, Radboud Universiteit Nijmegen & Universiteit Bergamo. Hij schrijft momenteel een boek over de verleidingsmachine van de economie, uitgeverij Nieuw Amsterdam.

Esther-Mirjam Sent is hoogleraar Economische Theorie en Economisch Beleid aan de Radboud Universiteit Nijmegen en lid van de Eerste Kamer namens de PvdA. Hiervoor doceerde zij aan de University of Notre Dame in de Verenigde Staten en is zij visiting fellow geweest aan de London School of Economics en de Erasmus Universiteit Rotterdam. Haar onderzoeksinteresses omvatten de geschiedenis en filosofie van de economische wetenschappen alsmede de economie van de wetenschap. Lees meer over haar in haar biografie op Joop.nl