Rutte III lost de problemen van ZZP’ers niet op

Dit stuk gaat niet over hoe het nieuwe kabinet in zijn  regeerakkoord  de belasting voor grote bedrijven en buitenlandse beleggers verlaagt, de BTW op voedsel verhoogt en het leven van mensen met een laag inkomen moeilijker maakt. Niet over de illusie die het klimaatplan van het nieuwe kabinet is, niet over de stijgende zorgkosten, en ook niet over de schandalige vluchtelingenparagraaf. Daarover wordt al genoeg geschreven (de prijs voor het beste bozige stuk gaat  naar Ewald Engelen ). Dit artikel gaat over de 1 miljoen Nederlanders die actief zijn als zelfstandige zonder personeel. Wat dit kabinet van plan is te doen om hun positie te verbeteren, en welke kansen zij laten liggen. En waarom iedereen daar wat meer van zou moeten snappen en zich daar druk over zou moeten maken.

Want ondanks het grote aantal ZZP’ers — 1 op de 8 werkenden — krijgt de groep vaak relatief weinig aandacht. Er waren afgelopen voorjaar meerdere partijen die slechts één zin in hun verkiezingsprogramma aan zelfstandigen wijdden. Als er wel wordt gesproken over ZZP’ers, gebeurt dat vaak in stereotypen: ofwel het zijn zelfbewuste ondernemers die dolenthousiast hun werk doen en een zegen zijn voor de economie, ofwel het zijn allemaal schijnzelfstandigen die genadeloos worden uitgebuit door het kapitaal.

Beide soorten ZZP’ers bestaan ook in werkelijkheid: er bestaan werknemers die tegen wil en dank zelfstandig worden omdat hun opdrachtgever kosten wil besparen (ik schreef bijvoorbeeld recent over  de Deliveroo-bezorgers ), en aan de andere kant zijn er consultants en specialisten die meer dan 100 euro per uur kunnen vragen. Maar daartussen zit een enorme groep. Er zijn mensen die een paar uur per week freelancen naast hun werk of vanuit een uitkeringssituatie, en mensen die fulltime als zelfstandige actief zijn (en daarmee gemiddeld  een modaal inkomen  verdienen). De meerderheid van de ZZP’ers kiest er bewust voor zelfstandige te zijn, maar dat wil niet zeggen dat ze het altijd makkelijk hebben of dat hun sociale rechten goed geregeld zijn. Discussies rond ZZP-kwesties zouden meer dan nu recht moeten doen aan al die subgroepen.

Het nieuwe kabinet lanceert één goed nieuw plan: een minimumtarief voor ZZP’ers van 15 tot 18 euro per uur. Dat tarief is feitelijk gelijk aan het minimumloon plus werkgeverslasten. In het kabinetsplan zouden mensen die langdurig (of in plaats van werknemers) onder dit tarief werken, weer in loondienst moeten komen. Het is de vraag of dit plan juridisch houdbaar en sluitend is, maar als dat het geval is lijkt het een goede manier om de excessen aan de onderkant van de arbeidsmarkt aan te pakken.

In de Volkskrant  reageerde belangenorganisatie PZO (gelieerd aan VNO-NCW) op dit plan: ‘Onderhandelen over tarieven hoort bij het ondernemerschap’. Die reflex roept vooral de vraag op: waarom zou een ‘echte’ ZZP’er die 40 of 80 euro per uur kan vragen, het zo erg vinden als de onderkant van de markt gereguleerd wordt? Hij of zij heeft daar zelf geen enkele last van, terwijl het voor een substantiële groep die weinig verdient en weinig rechten heeft een verbetering betekent.

FNV Zelfstandigen  steunt een minimumtarief wel,  maar vindt dat niet genoeg: de onderhandelingspositie van alle ZZP’ers moet versterkt worden. Op dat punt is het regeerakkoord inderdaad erg vaag. Op dit moment zijn collectieve onderhandelingen niet toegestaan: als je met 3 ZZP’ers naar een opdrachtgever stapt en zegt dat je meer wilt verdienen, ben je al een ‘kartel’. Elders in het regeerakkoord (waar het gaat om zorgverleners tegenover zorgverzekeraars, en over de land- en tuinbouw) wordt wel kritisch gekeken naar mededingingsregels. Het is jammer dat zich dat niet lijkt uit te strekken tot zelfstandigen in het algemeen, en het zou wenselijk zijn dat bijvoorbeeld in CAO’s hogere minimumtarieven voor ZZP’ers kunnen worden afgesproken.

Op dit moment is tachtig procent van de ZZP’ers  niet verzekerd  voor arbeidsongeschiktheid. Voor de grote meerderheid is de reden daarvoor dat het simpelweg te duur voor hen is. Een minimumtarief gaat dat niet veranderen: je kunt dan nog steeds geen honderden euro’s per maand besteden aan een arbeidsongeschiktheidsverzekering (AOV).

Voor veel mensen is het stelsel van private verzekeringen ook onvoldoende toegankelijk: mensen met eerdere gezondheidsproblemen of risicovolle beroepen betalen torenhoge premies of kunnen zich überhaupt niet verzekeren. Als voorbeeld mijn eigen situatie: ik heb wel een basale AOV, maar daarbij zijn alle vormen van psychische aandoeningen voor altijd uitgesloten. Als ik ooit door psychische klachten een tijd niet zou kunnen werken, is mijn enige optie: mijn huis uit en de bijstand in.

Doordat velen zich niet verzekeren of überhaupt geen toegang hebben tot verzekeringen, wordt de groei van het aantal ZZP’ers (die langere tijd als zelfstandige actief zijn en ook steeds ouder worden) een tikkende tijdbom. Als ze ziek worden komen ze persoonlijk in grote problemen én moeten ze aanspraak maken op voorzieningen als de bijstand, waar alle werkenden aan meebetalen. Het enige wat het nieuwe kabinet op dit gebied ZZP’ers biedt in het regeerakkoord, is echter: ‘Het kabinet zal in gesprek gaan met de verzekeraars om een beter verzekeringsaanbod te bevorderen.’

Het is opvallend dat er niet meer dan dat geregeld wordt, omdat in de campagne zowel CDA als ChristenUnie voor een verplichte AOV waren (in ruil voor de zelfstandigenaftrek) en ook  de VVD aangaf  dat dit onderhandelbaar was. Als de linkse en christelijke partijen in de Kamer op dit punt samen optrekken, is de komende jaren wellicht alsnog steun te vinden voor verdergaande plannen. Eerste stap zou daarbij moeten zijn dat er een acceptatieplicht komt, net als nu bij zorgverzekeringen. Verder kan gedacht worden aan een verplichte basale verzekering voor iedereen, met een lage premie, waarbij mensen vrijwillig kunnen kiezen een hoger inkomen te verzekeren. Wie aantoonbaar zelf een buffer heeft om ziekte op te vangen, zou (deels) van die verzekeringsplicht kunnen worden uitgezonderd.

Wat speelt op het gebied van arbeidsongeschiktheid, speelt ook rond pensioenen: de meeste ZZP’ers sparen niet voor hun pensioen (of kunnen dat niet). Natuurlijk betalen ook zelfstandigen mee aan de AOW en zullen ze die na hun 67e (of 70e, of 75e…) ontvangen, maar voor velen zal dat een flinke achteruitgang in inkomen betekenen. Het nieuwe kabinet komt wel met een pensioenherziening die ook de toegang van zelfstandigen tot pensioenfondsen zou kunnen verbeteren, maar pensioensparen wordt niet extra gestimuleerd — terwijl dat wel zeer voor de hand ligt. Overigens vonden PvdA, SP en CDA in de verkiezingscampagne dit voorjaar zelfs dat ZZP’ers verplicht moeten sparen voor hun pensioen.

Waar de meeste ZZP’ers blij mee zullen zijn, is dat de zelfstandigenaftrek in stand blijft. Deze wordt wel beperkt tot de eerste schijf, maar daar zullen alleen veelverdieners iets van merken. Op dit moment leidt de zelfstandigenaftrek ertoe dat aan de onderkant van de arbeidsmarkt ZZP’ers té goedkoop en aantrekkelijk worden voor werkgevers — maar als schijnzelfstandigheid wordt aangepakt, is met het principe van de aftrek niet zo veel mis: er staat immers tegenover dat je geen toegang hebt tot sociale voorzieningen, en meer risico draagt dan werknemers in loondienst.

Een laatste onderwerp waar de komende jaren nog veel over te doen zal zijn, is de Wet DBA en eventuele vervanging daarvan. Dat is een technischere discussie die met name interessant is voor ZZP’ers zelf, maar wel grote invloed kan hebben op bijvoorbeeld de vraag naar freelancers vanuit bedrijven.

Het zal moeten blijken of de introductie van een minimumtarief in de praktijk slaagt — en of dit voldoende is om schijnzelfstandigheid en het ontduiken van arbeidsvoorwaarden aan te pakken, of dat daar meer maatregelen voor nodig zijn. Het is echter teleurstellend dat wordt nagelaten de sociale positie van álle ZZP’ers te verbeteren, door bijvoorbeeld betekenisvolle stappen te zetten om meer ZZP’ers te verzekeren tegen arbeidsongeschiktheid. Op dat gebied is er de komende jaren werk aan de winkel voor vakbonden, belangenorganisaties en de (centrum)linkse politieke partijen.