Stort BRICS-bank internationale systeem in afgrond?

Afgelopen week besloten de BRICS – Brazilië, Rusland, India, China en Zuid-Afrika – tot de oprichting van een eigen bank als tegenhanger van de Wereldbank. Dit initiatief staat niet op zichzelf: het zelfbewustzijn van de opkomende economieën wordt steeds groter, de onvrede is sterk toegenomen over het door het Westen opgezette internationale institutionele systeem en de twee grondleggers van dit systeem – de VS en Europa – verzwakken.

Triomf van de kapitalistische sociaal-democratie? Na de Tweede Wereldoorlog knutselden de overwinnaars het raamwerk van het huidige internationale systeem in elkaar met als belangrijkste elementen de Verenigde Naties, het IMF, de Wereldbank en de Wereldovereenkomst voor Tarieven en Handel (die later omgevormd werd tot de Wereldhandelsorganisatie). Dit internationale regime functioneerde een handvol decennia met horten en stoten. De Koude Oorlog zorgde vaak voor een tweedeling, maar het Westen slaagde erin om de Sovjet-Unie in te kapselen.

Na de val van de Berlijnse Muur leek het er even op dat langzaam alle landen in de armen van het internationale systeem zouden vallen. De Washington Consensus raakte vanaf 1989 verankerd, China trad toe tot de Wereldhandelsorganisatie en de Amerikanen waren militair oppermachtig en vervulden zonder veel weerstand de rol van politieagent van de wereld. Uit deze tijd dateert het befaamde essay van Francis Fukuyama: “The end of history”, waarin de professor argumenteert dat alle landen in de wereld uiteindelijk tenderen naar kapitalistische (sociaal-)democratie.

Slijtage van het Westers model Vanaf de aanslagen van 11 september 2001 en de invallen in Afghanistan en Irak waren de eerste barstjes zichtbaar in dit ideaalbeeld. Deze barstjes groeiden uit tot scheuren door de mondiale financieel-economische crisis van 2007. De bodem waarop het internationale regime gebouwd is, brokkelde en brokkelt af. Die bodem steunt op vier Westerse (inclusief Japan en Australië) pijlers die steeds instabieler zijn: 1)      Economische suprematie 2)      Politieke overwicht   3)      Militaire dominantie (met name van de VS) 4)      Morele/ideologische aantrekkingskracht

Wat betreft de economische kracht van het Westen, winnen de opkomende economieën snel terrein terwijl Westerse landen juist terrein prijsgeven. De Eurozone verkeert nog altijd in crisis, de VS zitten in een kwetsbaar herstel en Japan probeert decennialange stagnatie te overwinnen. De opkomende economieën vormen inmiddels ruim de helft van de wereldeconomie en zij groeien veel harder dan het Westen. Deze toenemende economische macht van de opkomende landen heeft zich o.a. vertaald in de oprichting van de G20 en veranderde stemverhoudingen bij de Wereldbank.

Op politiek vlak worden Westerse landen afgeleid door interne strubbelingen. Het politieke discours in Washington wordt gekaapt door een fiscale (woorden)oorlog tussen de Democraten en de Republikeinen en Europese landen zijn druk met populisme, oplopende werkeloosheid en het overeind houden van lamgeslagen eurolanden. Hierdoor wanen landen als China en Brazilië zich sterker en kunnen zij het Westen makkelijker aftroeven of dwars liggen in internationale politieke fora.

Militaire en ideologische ondermijning Met hun gigantische leger en wereldwijde netwerk van honderden militaire bases speelden de VS decennialang met verve de rol van politieagent die met behulp van bondgenoten de mondiale stabiliteit garandeerde en de deuren openhield voor kapitaalstromen en internationale handel. De suprematie van de VS is echter aan erosie onderhevig: het Pentagon moet bezuinigen, terwijl landen als China en Rusland gestaag hun militaire capaciteiten uitbouwen. Bovendien is in Europa ook steeds minder animo voor de rol van Robin aan de zijde van de Amerikaanse Batman. Daarnaast is vervulling van de rol van mondiale politieagent sowieso steeds moeilijker, vanwege de complexiteit van de hedendaagse dreigingen (terrorisme, cyberoorlogsvoering, meerdere machtscentra).

Tot slot is duidelijk slijtage zichtbaar bij de Westerse ideologie van de kapitalistische democratie. Lange tijd leken de VS en Europa bakens van licht waarnaartoe anderen uit de autoritaire duisternis bewogen. Maar de economische crisis heeft hieraan een einde gemaakt. Het politiek-economische systeem van het Westen is toch niet zo sterk: economische ongelijkheid neemt snel toe, onzekerheid is troef en sociale onrust en populisme grijpen om zich heen. Geen aantrekkelijk vooruitzicht voor leiders in China, Rusland en Afrika. Het is niet voor niets dat democratie aan populariteit verliest volgende verschillende gerenommeerde onderzoeksinstituten en dat wereldwijde vrijheid afneemt.

Chaos of nieuw institutioneel systeem? Gezien het bovenstaande slaagt het Westen steeds minder in het naar zijn hand zetten van het internationale institutionele systeem. Met name China, maar ook anderen, liften tot nu toe genoegzaam mee op het mondiale regime van handel, financiering, diplomatie en veiligheid dat door de Amerikanen en Europeanen gestut werd. De stutters raken echter uitgeput en verliezen enthousiasme en de opkomende machten plukken steeds minder vruchten van de status quo.

Door de verschuivende machtsverhoudingen en de toenemende verstrengeling tussen economie en veiligheid zijn de bestaande structuren ontoereikend voor het in goede banen leiden van de internationale betrekkingen en handel. Het Westen kruipt in zijn schulp en veiligheid en open markten komen in gevaar. Opkomende machten trappen steeds harder tegen de bestaande structuren aan. De grote vraag is of zij het stokje van het Westen kunnen en willen overnemen of dat we belanden in een periode van chaos in een complexere wereld dan ooit tevoren zonder daarbij behorende sturing, waarbij het autoritaire, centraal geleide kapitalistische model de traditionele kapitalistisch-democratische welvaartstaat ondermijnt.

Andy Langenkamp is politiek analist bij Interest & Currency Consultants en ECR Research . Volg hem ook op Twitter.