Zijn er nog uitwegen in de Catalaanse chaos?

Maandag is het DUI-dag in Spanje. DUI is de afkorting van Unilaterale Verklaring van de Onafhankelijkheid, zowel in het Spaans als in het Catalaans. Deze kan het gevolg zijn van het debat dat dan in het Catalaanse parlement plaatsvindt naar aanleiding van het referendum. Was de uitslag representatief genoeg om tot zo’n drastische maatregel over te gaan? De coalitie van president Carles Puigdemont heeft er een minimale meerderheid.

Het parlement heeft verscheidene keuzes. Behalve DUI kan dat in theorie uitstel zijn of een opdracht aan de govern om ondanks alles opnieuw overleg te zoeken met de regering in Madrid. Tenslotte is er nog de optie van nieuwe verkiezingen met de Catalaanse onafhankelijkheid als inzet.

Er is voor maandag opgeroepen tot grote demonstraties in Barcelona. Het is duidelijk dat die nu helemáál doorgaan.  En de grote Catalaanse bank Sabadell besloot veiligheidshalve de hoofdzetel te verplaatsen naar Alicante. Daar spreken ze ook een soort Catalaans maar het maakt deel uit van de Valenciaanse Gemeenschap, een andere autonome deelstaat. 

Spijkerhard De houding van premier Rajoy blijft spijkerhard. Hij riep Puigdemont op om de uitroeping van de onafhankelijkheid achterwege te laten ‘om erger te voorkomen’. Tegen de hoofdcommissaris van de Mossos d’Esquadre, de Catalaanse politie, Josep Lluís Trapero is door het openbaar ministerie een procedure gestart wegens oproer omdat zijn mannen niet hard genoeg hadden geprobeerd het referendum van afgelopen zondag te verhinderen.

Ook andere hoge functionarissen die iets met de organisatie van de volksraadpleging te maken hebben, komen voor het hekje. Sinds de harde en onverzoenlijke toespraak van koning Felipe VI spreekt men in Madrid steeds openlijker over toepassing van artikel 155 van de grondwet. Die geeft de centrale overheid het recht om deelstaatregeringen en –parlementen aan de kant te schuiven om de constitutionele orde te herstellen door het uitschrijven van nieuwe verkiezingen en het vormen van een nieuwe regering. Dat sinds woensdag legereenheden naar Catalonië worden gestuurd, zogenaamd vanwege de bevoorrading van de Guardia Civil en de Nationale Politie, is een veeg teken.

Eeuwenoude traditie De houding van premier Rajoy past in een eeuwenoude traditie. Al sinds Karel V en de ook bij ons bekende Filips II (overigens geen voorouders van de huidige koning, die een Bourbon is en afstamt van Lodewijk XIV), sinds die beide gekroonde geweldenaren is het centralisme in de hoofdstad troef. Consequent werden vanuit het centrum strevingen naar autonomie en rechten voor andere talen dan het Castilliaanse Spaans tegengegaan, vaak op zeer harde wijze. Bloedig geweld is een constant in de Spaanse geschiedenis.

Tegelijkertijd is er eeuwenlang vanuit de regio’s verzet geboden tegen deze onderdrukking. Dat ging zo door tot het overlijden in 1975 van Franco, de laatste Spaanse dictator, overigens zelf een Galiciër, die zich voor honderd procent achter het Spaanse centralisme had gesteld. Denk namelijk niet dat Basken, Galiciërs of Catalanen automatisch voor regionale onafhankelijkheid zijn. Er zijn er onder heen altijd genoeg geweest die meer heil zagen in het centralisme van Madrid.

Nieuwe democratische grondwet In 1978 leek die strijd eindelijk beslecht omdat de nieuwe democratische grondwet aan de regio’s grote autonomie toestond. Daarom zijn onderwijs-, cultuur- en taalbeleid in Catalonië een exclusieve aangelegenheid van de eigen regering. De eeuwenoude onderdrukking vanuit Madrid heeft echter zoveel bitterheid gezaaid dat dit aanzienlijke groepen burgers niet ver genoeg gaat: zij willen definitief afscheid nemen van Spanje. Je vindt ze vooral in Baskenland en Catalonië waar de onderdrukking van eigen taal en cultuur altijd het hardst was en het verzet het hardnekkigst.

In Catalonië heeft het onafhankelijkheidsstreven de laatste jaren de wind mee. Dat komt naar mijn idee door de economische crisis die Spanje ongemeen hard heeft getroffen. De regering Rajoy voerde min of meer in opdracht van de EU een keihard bezuinigingbeleid uit dat een aanzienlijke groei met zich meebracht van de in Spanje structureel toch al hoge werkloosheid. Daaraan dankt een beweging voor basisdemocatie als Podemos zijn opkomst. Tegelijkertijd zoeken tal van crisisslachtoffers hun heil bij onafhankelijkheidspartijen, die in Spanje vaak een links en radicaal democratisch karakter dragen. En anders zijn ze een beetje VVD- en D66-achtig. Uiterst rechts voelt zich van huis uit meer thuis bij het Spaanse nationalisme zoals dat werd uitgedragen door Franco.

Niet goed raad In Madrid weten de grote landelijke partijen met dit soort verschijnselen niet goed raad. De Partido Popular van Manuel Rajoy en de sociaaldemocratische PSOE hebben allebei het ene Spanje in hun hart, laatstgenoemden omdat onder hen het hardnekkige gevoel heerst dat streven naar autonomie en nationale rechten de arbeiders maar van hun belangenstrijd afhoudt. Datzelfde geldt voor de D66-achtige nieuwkomer Ciudadanos, die Rajoy aan een meerderheid heeft geholpen. Ze hebben alle drie hun waardering uitgesproken voor de toespraak van koning Felipe. Dat komt omdat ze misschien wel de letter van de grondwet hebben begrepen maar nog niet de geest: geef de regio’s van harte de ruimte in plaats van omdat het nu eenmaal helaas van de wet moet.

Zakkenvullers Nog een laatste factor: in Spanje is het vertrouwen in de politiek zeker sinds het begin van de crisis naar nieuwe dieptepunten gedaald. De verwijten zijn bekend: zakkenvullers, corruptos, instrumenten van grote bedrijven, leugenaars. Dit heeft wel geleid tot de opkomst van een protestpartij als Podemos maar als puntje bij paaltje komt, stemmen de meeste Spanjaarden tot nog toe toch op de bekende partijen.

Hoe nu? In de media wordt nu en dan de metafoor gebruikt van een treinbotsing. Moet dit noodzakelijkerwijs leiden tot een harde confrontatie waarbij de deelstaatregering wordt uitgeschakeld en Madrid vervolgens geconfronteerd met een opstandig tot sabotage en verzet geneigd Catalaans volk? Er bestaan nog steeds mogelijkheden om aan een rampenscenario te ontkomen en de verantwoordelijkheid ligt geheel bij premier Rajoy. Is hij bereid zijn trots en zijn ingebakken vooroordelen tegen (meer) autonomie op te geven. Wil hij praten?

Bemiddelen Er zijn de laatste tijd tal van initiatieven genomen om te bemiddelen. Podemos en een aantal geestverwante partijtjes hebben dat voor het referendum al voorgesteld. Afgelopen week hebben de kardinalen van Madrid en Barcelona zich als zodanig opgeworpen. Zij voerden een gesprek met Puigdemont en er verscheen een verklaring waarin het politiegeweld van afgelopen zondag scherp werd veroordeeld en de DUI afgeraden. De diplomatieke dienst van het Vaticaan heeft op de achtergrond meegeschreven en het is een publiek geheim dat paus Franciscus de ontwikkelingen op de voet volgt.

De orde van advocaten in Barcelona heeft samen met een paar universiteiten en andere beroepsverenigingen eveneens bemiddeling aangeboden en datzelfde geldt voor een samenwerkingsverband van filosofen, deels aanhangers van de onafhankelijkheid, deels tegenstanders. De Europese Unie is uiteraard ook een zeer geschikte instantie om haar goede diensten aan te bieden maar die kan statutair die rol alleen maar spelen als Rajoy er om vraagt. Puigdemont heeft van zijn kant de deur al open gezet. Hij vermeed het woord onafhankelijkheid in zijn toespraak van woensdag en toonde bereidheid tot overleg. Overigens zonder dat hij van zijn overtuigingen afweek.

De grote Catalaanse krant El Periódico stelt in de editie van donderdag voor op grond van het referendum nieuwe Catalaanse verkiezingen uit te schrijven. Die kan de regering in Madrid niet dwarsbomen omdat zo’n beslissing volkomen in overeenstemming met de grondwet zou zijn. Een nieuw parlement heeft een onomstreden mandaat van het Catalaanse volk om opnieuw het gesprek met Madrid aan te gaan.

Kortom, er staan overal wisselwachters om te voorkomen dat de treinen van Madrid en Barcelona op elkaar botsen. Maar het is nu aan Rajoy. Hij moet iets tonen wat bij Spaanse politici in crisissituaties de afgelopen eeuwen maar al te vaak dun gezaaid was: staatsmanschap en wijsheid.

Allerlaatste nieuws 6/10: De Caixa bank lijkt het voorbeeld van de Sabadell bank te volgen en zijn hoofdzetel naar een stad buiten Catalonië te verplaatsen. De centrale regering in Madrid bereidt een flitswet voor die het bedrijven gemakkelijker maakt hun hoofdzetel te verplaatsen. Er wordt werkelijk geprobeerd Catalonië aan alle kanten te treffen.