Verzet tegen vaccinatie, is dat echt een kwestie van vrijheid?

Mirjam Vriend en Bram Bakker corresponderen maandelijks over de geestelijke gezondheid. Dit is de zesde aflevering.

Vaccineren of niet vaccineren, dat is de grote vraag. En als we het daarover hebben is ook dat ene, beladen woord nooit ver weg; vrijheid. Ik heb het al eerder met je gehad over de kloof tussen complotdenkers en virus-vertrouwers. Ik dacht toen nog dat de komst van het vaccin misschien ging helpen, maar het tegendeel is waar gebleken. Het zou mij niet verbazen als dit grimmige vormen aan gaat nemen. Of denk je dat ik overdrijf, Bram?

Ik wil graag veel begrijpen. Ik heb vrienden met zeer diverse denkbeelden. Maar hier bonk ik tegen de grens van mijn begrip aan. Het zit ‘m in dat containerbegrip vrijheid. Trouwe lezers van onze briefwisseling weten inmiddels dat ik opgegroeid ben in de seventies. Vrijheid was toen de heilige graal, met name op het gebied van liefde en seksualiteit.

Een heel enkele keer spreek ik een grijsaard die mij toevertrouwt dat het een opluchting was toen die vrijheid uit de mode raakte. Ikzelf zag als kind een kleine groep volwassenen reuzeblij zijn dat de mode op liefdesgebied aansloot bij hun aangeboren afkeer van monogamie, maar daarnaast zag ik een veel grotere groep die dapper deed alsof de vrije liefde hen enorm beviel terwijl ze er stiekem behoorlijk ongelukkig van werden. Je zou dit tijdperk kunnen zien als een onderzoek naar de valkuilen van vrijheid, denk je ook niet, Bram? Maar helaas; de geschiedenis leert ons… dat we meestal niet veel leren van de geschiedenis.

Vrijheid kent vele vormen, maar valt onder te verdelen in twee hoofd-categorieën; Vrijheid met verantwoordelijkheid en vrijheid zonder verantwoordelijkheid.

Jij hebt als psychiater natuurlijk allang begrepen dat ik, komende uit deze gekke periode, een gevoelige plek heb overgehouden aan de lelijke kant van vrijheid; de vrijheid zonder verantwoordelijkheid. Nog steeds gaan al mijn nekharen overeind staan als ik weer eens iemand tegenkom die teksten uitkraamt als: “Ik moet mijn hart/pad/stroom/flow volgen”. Want niet zelden voert dat pad door de porseleinkast van een ander, die nergens om gevraagd heeft maar daarna mag gaan proberen om zijn mooie serviesje weer enigszins te lijmen. Niet zelden wordt vrijheid simpelweg verward met egoïsme.

Het blikveld van mensen die regelmatig vrijheid zonder verantwoordelijkheid uitoefenen gaat tot hun eigen voordeur. Op het eerste gezicht kan dat heel anders lijken, want vaak mediteren ze veel, maken spirituele reizen en zijn volop bezig met duurzaamheid. Maar als je verder kijkt ontdek je een gekke contradictie: een opvallende mate van op zichzelf gericht zijn…

Moet een mens zich dan altijd laten weerhouden door enige schade aan derden, wanneer hij voor zijn eigen vrijheid kiest? Natuurlijk niet. Maar iemand met verantwoordelijkheidsgevoel bekijkt die prijs kritisch, en vraagt zich eerlijk af of dat een faire , absoluut noodzakelijke prijs is.

“Mama, wat heb jij daar op je arm?” “Dat is het plekje van mijn pokkenprik, kind.” “Waarom heb ik die prik niet gehad?” “Omdat er al zoveel mensen een prik hadden genomen voordat jij geboren werd, dat daardoor de pokken niet meer bestaan.”

Deze dialoog stond in een cartoon die ik vond op social media. Ikzelf heb die prik nog net wel gehad en ik ging meteen onderzoeken of dit verhaal klopte. Inderdaad. Het massaal vaccineren, zo melden meerdere wetenschappelijke kanalen, geeft geen 100 procent garantie op uitroeiing van een virus, maar vergroot die kans aannemelijk en brengt de aanwezigheid van dat virus op zijn minst spectaculair terug.

Zelden was een virus zo venijnig en wijdverbreid als covid. En zelden ontstond er zo’n grote groep mensen die die vaccinatie niet wensen te nemen. Diezelfde groep mensen maakt ook alvast kenbaar het stijlloos te vinden als hen om die reden ergens de toegang zou worden geweigerd. Dat zou discriminatie zijn. We moeten hen gunnen dat zij met ons publieke ruimten binnengaan, covid rondstrooiend als pepernoten.

Wat gaat de anti-vaccer de medemens als bescherming aanbieden? Denken ze daar überhaupt over na? Zijn ze bereid zich elke keer bij de deur te laten testen? Gaan ze bij een positieve uitslag de andere wachtenden hun excuses aanbieden, aangezien ze hen waarschijnlijk al hebben besmet?

Vrijheid zonder verantwoordelijkheid. Niet willen kijken naar de prijs, enkel naar hun eigen overtuiging, hun eigen lijf, hun eigen religie. Je eigen vrijheid belangrijker achten dan… tja, dan de vrijheid van de hele wereldbevolking.

Is vrijheid ten koste van de vrijheid van anderen strikt genomen nog wel vrijheid te noemen? Zou je in ethische én juridische zin niet zelfs kunnen zeggen dat dat vrijheidsberoving is?

Ik kijk beduusd naar politici die timide mompelen dat “je mensen natuurlijk niet kunt dwingen”. Ik snap die gelaten houding niet. Voor mezelf vrees ik het moment waarop de eerste anti-vaccer zich aan mij bekendmaakt, want ik zal eerlijk moeten zijn, omdat ik het enorm belangrijk vind.

Dit vraagt veel psychologisch inzicht, zowel tussen individuen als op grotere schaal. Hoe gaan wij mensen dit met elkaar fixen, Bram?

Mirjam

Zoals altijd schuw je de grote thema’s niet. En soms denk ik: wie ben ik om hier iets over te zeggen? Een psychiater behandelt de stoornis van een individu, is de gangbare opvatting, en dan zou ik ook moeten zwijgen als het om een veelomvattend begrip als vrijheid gaat. Tegelijkertijd: juist in het contact met de mensen in mijn spreekkamer zie ik hoe er mee geworsteld wordt. Mensen piekeren zich werkelijk suf over die vaccinaties, en je ziet en voelt de verwarring. Het gaat over algemene principes, maar ook over zorg voor de eigen gezondheid en een gevoel van verantwoordelijkheid naar kwetsbare mensen in de omgeving.

Ik wil hier niet de filosoof gaan uithangen, maar ik denk wel dat de hele coronatoestand ons een spiegel voorhoudt, als we daar tenminste in willen kijken. Het zou ons aan het denken kunnen zetten over onze manier van leven bijvoorbeeld. Hebben we onszelf niet teveel vrijheid gegund met de manier waarop we de planeet hebben behandeld? Kun je de pandemie niet ook beschouwen als een signaal, een wake up-call ? We geloofden dat het ons vrij stond om de hele wereld over te vliegen, maar de verspreiding van het virus heeft wel laten zien dat globalisatie een hoge prijs heeft. Een paar honderd jaar geleden zou er vrij zeker nooit een pandemie zijn ontstaan vanwege een virus op een markt in China.

Ik denk trouwens dat vrijheid net zo’n hol begrip is geworden als individualiteit. Het wordt met de mond gepredikt, maar als je in je gevoel duikt weet je dat je niet vrij bent, en ook geen individu. Nog eentje: de vrije wil, ook zo’n overschat begrip. Het leven legt ons beperkingen op, of dat nu door mensen gebeurt of niet. We kunnen niet ongestraft alles doen waar we zin in hebben. We geloven dat je straf krijgt als je de wet overtreedt, maar als er geen wetten waren zouden we (meer symbolisch) gestraft worden voor onbegrensd gedrag. We slopen de aarde en zijn bezig te controleren of we daarbij de wet niet overtreden…

Of je je wel of niet wilt laten vaccineren is een uitgesproken voorbeeld van de vraag: hoeveel bemoeienis kan en wil ik verdragen in mijn leven? En uiteindelijk eindigt het dan met plussen en minnen. Aan de ene kant: als ik me niet laat vaccineren kan ik straks waarschijnlijk geweigerd worden bij de ingang van plekken die ik wil bezoeken. Aan de andere kant: ik wil zelf beslissen of ik die prik neem, en ik merk dat ik daar zelf geen enkele behoefte aan heb. Voel je de noodzaak, of laat je het verstand beslissen?

Terug naar de tijd van nu: toen ik jong was gingen er mensen dood aan polio, omdat ze vanuit geloofsovertuiging niet gevaccineerd waren. De overgrote meerderheid verwierp dat, het geloof werd onvoldoende gerespecteerd als argument. We zijn een paar decennia later, en alles is anders. Wel of niet vaccineren is het gespreksonderwerp van intellectuelen geworden. Die zich onvoldoende lijken te realiseren dat daaronder het vrijheidsvraagstuk speelt.

Ik herinner me dat ik een vaccinatiepaspoort nodig had om naar bepaalde landen te gaan. Omdat ik er heen wilde liet ik me bij de GGD tegen van alles en nog wat inenten. Malariapillen, neem je die uit vrije wil, of word je er toe gedwongen? En hoe ga je straks nog op vakantie met een vliegtuig als de luchtvaartmaatschappij eist dat je een verklaring laat zien dat je gevaccineerd bent?

Alles bij elkaar kan ik maar een ding concluderen: vrijheid bestaat niet. De mensen en omstandigheden om ons heen vormen per definitie een beperking. En ook al heb je alle geld van de wereld: niet alles is te koop.

Mijn droom is dat we door corona leren te relativeren. Dat vakanties in Bali niet de norm zijn, dat je maar beperkt een individu bent in een complexe samenleving als de onze. En dat het bewustzijn daarover het belangrijkste is dat ons mentaal stabiliseert, dat kunnen leven binnen de omstandigheden een grotere verdienste is dan je er doorlopend tegen verzetten.

Ik haal er nog even iets bij dat ook actueel is: we moeten stemmen, en de meest luidruchtige politici roepen ons op om tegen iets te stemmen in plaats van voor iets. Daar zit een principieel vraagstuk onder: kijken we naar de wereld om ons heen als een glas dat nog altijd halfvol zit, of blijven we proberen elkaar wijs te maken dat het glas al minstens half leeg is? Misschien zit daar wel het enige echte stukje vrijheid: in de keuze die je kunt maken over jouw verhouding met de mensen om je heen, en alles wat daar mee samenhangt. Of vind je dit te vaag? Ik kom voor nu niet veel verder, en groet je allerhartelijkst!