Vonken springen, maar slaan niet aan

‘Er is een katalysator nodig. Een vonk geslagen uit een vuursteen, geleverd door een eenling met een messiascomplex. De geschiedenis staat bol van dat soort eenzame wolven, zelfverklaarde martelaars, solitaire kamikazepiloten. Dat is toch de les van 1914? Eén kogel in Sarajevo, één dode Franz Ferdinand in een cabriolet, en de Eerste Wereldoorlog barstte los.’ Deze passage is afkomstig uit het Boekenweekgeschenk Heldere hemel van Tom Lanoye. Historisch klopt hij niet, omdat de moordenaar van Franz Ferdinand geen eenling met een messiascomplex of zelfverklaarde martelaar was, maar onderdeel van in totaal zes geoefende moordenaars die in opdracht handelden van het Servische leger; maar de woorden die Tom Lanoye in de mond van zijn fictieve generaal Van Buren legt, zijn actueel.

Ja, het verschijnsel ‘lone-wolf terrorisme’ is weer een beetje in de aandacht, nu de Frans-Algerijnse Mohammed Merah in Toulouse per scooter zijn gruweldaden heeft gepleegd.

Het verhaal van Heldere hemel gaat trouwens over een echte gebeurtenis die plaatsvond op 4 juli 1989, vlak voor het einde van de Koude Oorlog, toen een Russische MiG-23 zomaar het Westerse luchtruim betrad en de autoriteiten met de handen in het haar zaten over hoe te handelen. Eén van de fictieve personages in het verhaal, Chief of Staff Clark Rogers, snapt niet waarom de Sovjet-Unie aanvalt met maar één vliegtuig. Waarop generaal Van Buren, een ander fictief personage, de eerder genoemde les van 1914 aanhaalt. ‘Eén kogel in Sarajevo, één dode Franz Ferdinand in een cabriolet, en de Eerste Wereldoorlog barstte los. Twintig miljoen doden.’ Uiteindelijk stort het vliegtuig neer op een huis in België: één dode. Het was een ongeluk; het ging helemaal niet om een aanslag om een ramp van wereldformaat uit te lokken, de Russische piloot had gewoon omwille van technische problemen het toestel verlaten.

Is de scooterkiller van Toulouse, Mohammed Merah, een eenzame wolf met een messiascomplex? Ja, stelt Han van der Horst op deze site. ‘Anders Breivik en Mohammed Merah lijken op elkaar als twee druppels water. (…) Zij kozen allebei voor martelaarschap. In de traditie van de radicale Jihad betekent dat de dood. De kruisvaarder van de westerse cultuur accepteert de gevangenisstraf. Allebei hopen zij dat hun voorbeeld navolging krijgt.’

Hoewel beide figuren producten zijn van de uiterst complexe tijd waarin wij leven, zie ik vooral de verschillen en kom daarmee ook tot een andere conclusie.

Mohammed M. lijkt zijn aanslagen niet zodanig te hebben gecoördineerd dat het tot een algeheel bloedbad zou kunnen leiden. Hij heeft zich niet verloren in orgastisch geweld zoals Breivik, maar zijn moorden uitgespreid over meerdere dagen. Alsof hij met iedere aanslag die hij pleegde wilde zien wat de gevolgen waren. Misschien genoot hij van zijn nieuwe rol als stille ideologische wreker. Hoe dan ook, hij wekt bij mij eerder de schijn van een verloren jongeman die tenminste één keer in zijn leven iets wil doen wat de wereld opschrikt, dan als de spreekwoordelijke druppel die de maatschappelijke emmer doet overlopen.

Zelf heeft hij weliswaar verklaard een Jihadist te zijn en in dienst van al-Qaeda te handelen, maar dat valt nog maar te bezien. Het zal me niet verbazen als blijkt dat het om een verloren eenling gaat die wanhopig dorst naar grootsheid en betekenis, een groter verband genaamd al-Qaeda dat hem uit zijn nietige bestaan moet optillen. Noem mij voorbarig, maar zijn daden en zijn verklaring kunnen heel wel worden gezien als een stoutmoedige open sollicitatie daartoe.

Waar ik het eigenlijk over wil hebben, is de voorbeeldige wijze waarop de wereld zijn kalmte bewaart. Ja, er is angst en crisis in de wereld. Er is extremisme en nihilisme. Er zijn ook politici die niet terugdeinzen om moord en brand te schreeuwen ten dienste van de eigen politieke propaganda. Er is zelfs een Eindtijdverwachting. Maar de wereld laat zich niet meer gauw op de kast jagen. Er wordt niet eens gretig gereageerd op de oorlogsretoriek van een Netanyahu of een Ahmadinejad, noch laat de wereld, uitzonderingen daargelaten, zich uitlokken tot haatzaaiende simplismen over grote groepen mensen. De vonk slaat niet aan. De wereld is geen licht ontvlambaar kruitvat. Zelfs de Franse presidentskandidate Marine Le Pen reageerde ronduit redelijk. Ze zei: “Ik zeg al 10 jaar, hele wijken zijn in handen van islamitische fundamentalisten en ik zeg nog een keer dat het gevaar vandaag wordt onderschat.” Peanuts. Het is niet eens populistisch! Wat Le Pen namelijk doet is de verantwoordelijkheid leggen waar hij hoort, bij de staat. Wanneer de staat hele wijken, de beruchte banlieus, laat verloederen en jongeren voor galg en rad laat opgroeien, dan kun je er donder op zeggen dat radicale groeperingen vroeg of laat misbruik maken van hun – terechte − grieven. Als die radicale groeperingen je niet weten te vinden, dan zoek je ze zelf wel op, desnoods in Afghanistan. Jongeren willen niets liever dan nuttig zijn. Je bent jong en je wilt wat, nietwaar? Tam van Le Pen. Heel tam.

En waar is Geert Wilders? Die heeft andere dingen aan zijn hoofd: de zoveelste bezuinigingen, een muiter. Even niet dus.

Laten we wel wezen, het is anders geweest. Zo werd in 1938 te Parijs een Duitse diplomaat, Ernst von Rath, doodgeschoten. Dader was de joodse student Herschel Grynszpan, die handelde uit woede over zijn gedeporteerde familie in Duitsland. Voor de nazi’s een uitstekende window of opportunity, zoals dat in politieke termen heet, om het gehele Jodendom de schuld te geven. Of zoals de minister van Propaganda Joseph Goebbels het destijds verwoordde: “Niet Herschel Grynszpan, maar het gehele Jodendom is verantwoordelijk voor de dood van een Duitse diplomaat.” Het gaat veel te ver om te stellen dat de aanslag de Tweede Wereldoorlog heeft ingeluid, zoals de aanslag op keizer Franz Ferdinand dat deed met de Eerste Wereldoorlog. Maar waarin de aanslag op Von Rath wél resulteerde, is de grootste pogrom die de joden ooit is aangedaan: de Kristallnacht, een al te feestelijke benaming voor een koortsachtige gebeurtenis waarbij joden in elkaar werden geslagen en hun winkels vernield. Voorwaar, geen kattenpis. Had die arme Grynszpan geweten dat de nazi’s zo disproportioneel tekeer zouden gaan, dan, zo durf ik er veel om te verwedden, zou hij de aanslag niet hebben gepleegd.

Dat is het grote verschil met de ‘lone-wolf terrorist’ van vandaag de dag, die zijn gruwels pleegt met de bedoeling een waar pandemonium uit te lokken. Breivik is er zo een. Zijn droom is een oorlog te ontketenen tegen alles wat links en multicultureel is. Hij hoopte de katalysator te zijn van een vernietigingsproces, de vonk uit de vuursteen die het kruitvat tot ontploffing brengt in de ijdele hoop dat de wereld er beter uit zou komen, als een fenix uit de as. Merah lijkt helemaal niet zo mythologisch geïnspireerd. Zijn tactieken komen eerder uit fatalistische misdaadfilms als La Haine en Scarface dan uit een professioneel genoten training in religieus geïnspireerd geweld ergens in Verwegistan. Ook scandeerde hij niet de geijkte leuzen over de grootsheid van Allah en het ongeloof van het Westen. Nee, in plaats daarvan kwam hij schietend uit de badkamer tevoorschijn en dook hij, nog altijd schietend (dertig kogels vuurde hij af, hier en daar agenten verwondend) door het raam voordat hij buiten op straat te pletter stortte. 

Dit artikel staat ook op de website van Saïd El Haji