Waar begint waanzin?

Is Anders Breivik waanzinnig? Dat is de vraag die ongetwijfeld bij veel mensen speelt, en waar evenzoveel mensen ook al een antwoord op menen te hebben. “Ja”, zegt zijn advocaat. “Nee”, zegt het Noorse hoofd van de veiligheidsdiensten. Voordat er sprake is geweest van enig psychologisch onderzoek is de geestelijke gesteldheid van Breivik al een politiek vraagstuk geworden. Een aanslag door een rechts-extremistische terrorist klinkt immers heel anders dan een krankzinnige schietpartij van een mentaal gestoorde. Hoe we Breivik zien, of willen zien, bepaalt dus sterk onze interpretatie van de tragedie in Oslo.

Maar er is ook een sociaal vraagstuk, en dat is misschien net zo interessant. Want wanneer vinden wij een daad, een persoon, een idee als maatschappij eigenlijk waanzinnig? Waar trekken we de grens, en waarop baseren we dat?

Breivik’s aanmerking als krankzinnige lijkt vooral voort te komen uit ons onvermogen zijn aanslag op enig niveau te kunnen verklaren. Niet alleen zijn daad, maar ook zijn achterliggende filosofie lijkt voor velen zo onbevattelijk, dat ze tot de conclusie komen dat Breivik wel gestoord moet zijn. Alleen een psychopaat kan zomaar op jongeren schieten. En niemand die bij zinnen is, zou toch zo’n onwaarschijnlijk verhaal kunnen verzinnen om een dergelijke gruweldaad te rechtvaardigen? Kortom, Breivik’s daad lijkt zo onverklaarbaar, dat er wel sprake moet zijn van de willekeurige daad van een waanzinnige.

En toch wrikt er iets aan deze gedachtegang. Allereerst was Breivik’s aanslag verre van willekeurig. Volgens zijn eigen logica was zijn aanslag misschien niet noodzakelijk, maar zeker doelmatig. In het universum van Breivik nemen de sociaaldemocraten eenzelfde positie in als collaborateurs tijdens de bezetting in WO II, zijn de moslims nog steeds de dreigende horden Ottomanen die richting Wenen oprukken en is de parlementaire democratie onherstelbaar gecompromitteerd. Hoe afschuwelijk ook, zijn keuze om dan te grijpen naar extraparlementaire acties volgt bijna onvermijdelijk uit dit verwrongen wereldbeeld. En zelfs dit verwrongen wereldbeeld is geenszins Breivik’s unieke creatie. Zijn manifest maakt duidelijk waar hij zijn inspiratie heeft gehaald. Zelfs in de rechtvaardiging voor zijn daad staat hij niet alleen, getuige bepaalde reacties op het Forum voor de Vrijheid. Ook in Nederland hebben we mensen die denken dat het de dood van een sociaaldemocraat te vergoelijken is in het grote geheel der dingen. Zolang het geen kinderen zijn, dat dan weer wel.

“Maar”, zo luidt het argument, “Breivik’s waanzin ligt hem in de stap naar geweld. Daarin was hij abnormaal, daarin ligt de kern van zijn krankzinnigheid.” Maar ook dit argument is onderhevig aan willekeur. Het aanwenden van geweld voor politieke doeleinden is zo oud als de politiek zelf. Dat wij daar in het Westen tegenwoordig minder aan worden blootgesteld doet daar weinig aan af. In andere delen van de wereld zijn daden van dit type helaas maar al te gebruikelijk. Van de FARC tot de Taliban, van massaverkrachtingen in Congo tot onthoofdingen in de drugsoorlog van Mexico, dagelijks vinden acties als die van Breivik nog plaats. Zelfs in Europa is politiek geweld nooit helemaal weggewest. Ook hier kennen we terroristen van eigen bodem, zoals ETA, IRA of RAF. En ook dichtbij kennen we de barbarij die Srebrenica heet.

Zowel de radicale politieke filosofie van Breivik als zijn gewelddadige uitvoering ervan zijn niet uniek. Vergelijkbare wreedheid vindt wereldwijd misschien wel dagelijks plaats, zonder dat we daar direct gestoordheid aan koppelen. Zelfs bij deze specifieke aanslag kunnen we ons daders voorstellen van wie we dit in bepaald opzicht wel ‘verwacht’ hadden. Wie daaraan twijfelt hoeft zich alleen maar in herinnering te roepen hoe elk journaal kort na de aanslag al meerdere ‘verklaringen’ klaar had waarom dit een daad van moslimterrorisme zou kunnen zijn. We mogen dus bij onszelf te rade gaan of we Breivik ook krankzinnig hadden genoemd als hij Ahmed had geheten en jihadist was geweest.

Dit wil niet zeggen dat ik niet denk dat Breivik goed waanzinnig zou kunnen zijn. Psychologisch onderzoek zal daar vast een antwoord op geven. Maar wel moeten we oppassen met hoe we het etiket ‘waanzinnig’ als maatschappij inzetten. We moeten ons afvragen waarom we geweld in sommige situaties wel kunnen ‘verklaren’, terwijl we in andere geen enkele verklaringsgrond behalve krankzinnigheid kunnen zien. Dat bepaalde typen van geweldpleging meer ‘normaal’ zijn dan anderen, dat we het van bepaalde mensen meer verwachten dan anderen, is een uiterst slecht uitgangspunt om de diagnose van krankzinnigheid op te baseren. Een uitgangspunt dat ook nog eens van bijzonder veel cynisme getuigt, aangezien het erop lijkt dat we geweld om geldelijk gewin wellicht makkelijker aanvaarden dan vanuit politieke beweegredenen.

Bovendien ligt het risico op de loer dat we onze waakzaamheid verliezen en onszelf de mogelijkheid ontnemen om ons tegen vergelijkbaar politiek geweld te beschermen. Door een aanslagpleger weg te zetten als abnormale gestoorde, als een aberratie die buiten de maatschappij staat, ontslaan we onszelf van de plicht om te onderzoeken hoe iemand tot zo’n daad is gekomen en hoe we vergelijkbare gewelddadigheden in de toekomst kunnen voorkomen. Democratische en geweldloze instituties om politieke conflicten op te lossen zijn geen vanzelfsprekendheid. Ze vragen van ons constante inspanning, oplettendheid en reflectie om te waarborgen dat alle leden van de samenleving zich binnen de grenzen van de democratie blijven bewegen. We kunnen ons niet van deze taak ontslaan alleen maar omdat we mensen als Breivik niet willen verklaren en dus maar als waanzinnig bestempelen. Politiek geïnspireerd geweld blijft een risico, en dat wordt niet kleiner als we ervoor kiezen het te negeren.