We leven in een 'klikspaan-boterspaan'-land

Wie zijn buurman maar vaak genoeg publiekelijk beschimpt en als drager van schadelijke eigenschappen voorstelt, reduceert hem tot een element dat beter verwijderd kan worden. En wanneer er volhardend genoeg beledigd en gestigmatiseerd wordt, zal dat – eerst bij enkelen, later bij velen – het geloof doen postvatten dat er een vijand achter de schutting zit die in een daad van zelfverdediging onschadelijk gemaakt mag worden. Dit principe zette Breivik aan tot massamoord op jonge socialisten en menig baantjesjager tot reputatiemoord op zijn naaste concurrenten. De eerste als resultaat, de tweede als aanstichter van deze dynamiek.

(Noot van redactie Joop: Komt u binnen via een link op Geenstijl, lees dan ook even deze verklaring)

Ook een politiek carrièremaker als Wilders wil graag omhoog in de peilingen, en maakt daartoe gretig gebruik van dit principe. Met zijn meldpunt MOE-landers grijpt hij terug op de meest effectieve reputatiemoord die er bestaat: de giftige combinatie van beschimpen en verklikken. Het is een beproefd recept: na de stereotypering volgt de mobilisatie van de meute die de buurman er maar al te graag bijlapt of desnoods aan de hoogste boom opknoopt. Elke dwingeland staat immers voor de opgave zijn aanhangers medeplichtig te maken aan zijn zaak. Dat vergroot zogezegd zijn draagvlak en speelruimte.

Op het schoolplein, laboratorium en dierentuin voor de mens in wording, zet het ‘klikspaan boterspaan’-riedeltje ongeveer dezelfde carrousel in gang, maar dan in een carnavaleske omdraaiing van rollen. Daar is het juist de klikspaan die ontmaskerd en vernederd moet worden, maar dat maakt de analogie met de grotemensenwereld er niet minder aanschouwelijk om.

Eerst wordt het veld van potentiële verklikkers in kaart gebracht. Dat zijn meestal kinderen die zich buiten de groep bevinden en, in de ogen van hun belagers, onaangepast gedrag vertonen. Zodra de klikspaan geïdentificeerd is, komt de fanfare der beschimpingen in beweging. Het ‘klikspaan boterspaan’- rijmpje achtervolgt het slachtoffer tot in alle uithoeken van het schoolplein en naarmate de drijfjacht langer aanhoudt, dijt het kinderkoor verder uit en neemt het volume toe. Meer dan eens eindigt het in toesnellende juffen en meesters die de verklikker onder kluwen kinderknuistjes vandaan moeten trekken. Want ook in het kinderrijk geldt: hoe langer het verbale geweld aanhoudt, des te groter de kans op een pak slaag.

Tot zover de klikspaan als zondebok. Het moge duidelijk zijn dat deze tragische figuur uitermate geschikt is om het tribale bewustzijn van een gemeenschap te vergroten. Dat brengt ons terug van het carnaval der kinderen naar het carnaval der burgers. In de kinderwereld mag hij dan een paria zijn, in de wereld van volwassenen is de verklikker aan een opmerkelijke opmars bezig. Sterker nog, wie de wildgroei aan meldpunten, kliksites en andere virtuele schandpalen overziet, moet wel concluderen dat de klikspaan geïnstitutionaliseerd is. Wat betekent dat?

Zoals bekend gedijt de verklikker goed onder tirannieke regimes. De filosofe Hannah Arendt heeft indringend beschreven onder welke voorwaarden een dergelijk bewind tot wasdom komt. Het zijn meestal verweesde samenlevingen (zoals Fortuyn het treffend uitdrukte) die in hun speurtocht naar een veilige moederschoot ontvankelijk zijn voor zondebokfantasieën en verklikkersmoraal. Twijfel over de eigen identiteit is de vruchtbare grond waarop haatzaaiers en aanbrengers ontkiemen; hetzij als gefrustreerde individuen, hetzij als cynische machtspolitici. Onder de banier van een gemeenschappelijke vijand die beschimpt en bespuugd mag worden, hoopt men zichzelf en elkaar terug te vinden. Na de mobilisatie van het stammenbewustzijn, volgen de verklikkers vanzelf. Dat zijn degenen die de Ander aanwijzen en zo het opgetuigde tribale geweten bewaken. Ziehier de wonderlijke convergentie van schoolplein en dorpsplein.

Veel Nederlanders voelen zich onverminderd verweesd en projecteren hun identiteitscrisis op de Ander. Dat de Partij voor Verklikkers en Verweesden vier zetels wint in de peilingen hoeft dus geen verbazing te wekken. Maar diegenen die menen dat meldpunten voor Marokkaanse straatterroristen of Poolse zuipschuiten genegeerd kunnen worden, vertonen een pijnlijk gebrek aan historisch bewustzijn. En voor nieuwe Nederlanders is het te hopen dat het oer-Hollandse ‘klikspaan boterspaan’-rijmpje een vast onderdeel van de inburgeringscursus wordt. Dan kunnen zij zich alsnog bedenken.

Dit artikel verscheen eerder in de Volkskrant