We leven in metaforen

Iedereen die weleens een poging heeft gedaan om een liefdesbrief of een gedicht te schrijven, weet hoe moeilijk het is om echt origineel te zijn. Je probeert niet als Tom Hanks in Forrest Gump te klinken (‘Life is a box of chocolates, you never know what you’re gonna get’), maar herhaalt al gauw een cliché. Ik heb me altijd afgevraagd waarom dat zo is.

Mooi is ook hun uitleg van geluk. Ongelukkig is beneden (“I’m Down”), gelukkig is boven (“Ik zweef!”). Metaforen zijn zelfs verankerd in het lijf: iemand laat het hoofd hangen, of zijn schouders, als hij of zij ongelukkig is, of gaat juist springen als hij blij is.

En de liefde? Liefde is oorlog. Je moet iemand “veroveren” en als “de buit” binnen is, dan is iemand “van jou”. Er zijn ook andere metaforen: liefde is een ziekte, bijvoorbeeld. Luister naar een willekeurig popliedje, van Doe Maar (“Liefde is een vreemde ziekte”) tot Leonard Cohen (“Ain’t No Cure For Love”). Je gaat je trouwens ook gedragen als een “zieke”: zweten, een bonzend hart. Belangrijk is dat bepaalde metaforen ons gedrag niet alleen sturen, maar ook legitimeren: wie verliefd is, mag een beetje raar doen, vinden wij.

Voor mij als feminist en literatuurwetenschapper zijn er interessante consequenties verbonden aan dit simpele en elegante idee. Als taal de werkelijkheid vormgeeft in plaats van reflecteert, dan is het zaak om kritisch te reflecteren op metaforen. En als je iets wilt veranderen in de samenleving, dan moet je bij de taal beginnen.

Een woordenboek als ‘The Nonsexist Wordfinder’ (1988) liet zich door die gedachte inspireren. Sommige suggesties lijken hilarisch, maar zijn effectief geweest. Denk aan het gebruik van “human” in plaats van “man”. In het buitenland heten Nederlanders trouwens nog altijd vaak “Dutchmen”. Dit woordenboek doet de volgende niet-seksistische suggestie: “Dutch citizen” of “Dutchwoman and Dutchman”, of als het om meervoud gaat: “Dutch people”.

Originaliteit is moeilijk omdat metaforen diep in een cultuur verankerd zijn. Zo komt het dat je, wanneer je je waagt aan een liefdesbrief, algauw te rade gaat bij anderen die je voorgingen en prompt Shakespeare citeert. En daarom hebben we creatieve schrijvers, dichters, filmmakers en kunstenaars nodig om nieuwe werelden en gedachten voor ons te openen. Ze zijn van levens- en lijfbelang, opdat we ons bewust worden van de metaforen waarin we leven, en de mogelijke metaforen waarin we zouden kunnen leven.