We moeten de uitwassen van elke religie of cultuur benoemen

Godsdienst en cultuur beïnvloeden elkaar. De interpretatie van religieuze geschriften en de toepassing van regels en dogma’s staan niet los van culturele invloeden. Omgekeerd zijn veel culturele uitingen doordrenkt van religie, ook als mensen nog maar weinig religieuze binding hebben. Dat laatste geldt voor Nederland, waar minder dan de helft van de bevolking zich als religieus beschouwt. Toch zijn we gehecht aan religieuze feestdagen zoals Kerst of Pasen. Onze cultuur vindt nog steeds houvast in veel van de tien geboden. Onze taal kent nog veel Bijbelse uitdrukkingen, zoals “ieder huisje zijn kruisje”, “van god los”, “een roepende in de woestijn”.

Cultuur en religie hebben gemeen dat er een tendens is om de eigen cultuur en religie boven de andere te stellen; de westerse blanke humanistische cultuur voelt zich al gauw verheven boven de Oosterse of Afrikaanse culturen, het christendom heeft zich lang als de ware godsdienst geprofileerd en al het andere beschouwd als ketterij. Vaak geldt die relatie ook omgekeerd, de islam, het boeddhisme, hindoeïsme of het jodendom menen het ook bij het rechte eind te hebben en het ware geloof belijden .

Religies hebben veel gemeen. Zo hebben ze aandacht voor moreel handelen, gematigdheid, gelijkheid, rechtvaardigheid en de zorg voor de kwetsbaren in de samenleving. Ziauddin Sardar schrijft over de islam dat de moslimgemeenschap (de Oema) volgens de geschriften moet functioneren binnen een bepaald ethisch en sociaal kader, en zelf moet blijven nadenken over kritische dilemma’s.

Er zijn twee fundamentele problemen bij de relatie tussen godsdienst en cultuur. Het eerste is dat er zowel binnen de godsdienst als binnen de cultuur verschillende stromingen bestaan met betrekking tot de keuze en interpretatie van uitgangspunten. Het tweede is dat zowel godsdienstige als culturele verhalen of geschriften geen eenduidige boodschap uitdragen. Zo kan men in de Bijbel passages aantreffen die de doodstraf zouden rechtvaardigen, want in het Oude Testament wordt de doodstraf geboden voor verschillende daden zoals moord, ontvoering, bestialiteit, verkrachting, overspel en diverse andere misdaden. Maar het zesde van de tien geboden uit het Oude Testament verbiedt juist het doden.

Het is niet moeilijk om elkaar met teksten en gezegden om de oren te slaan, en dit te rechtvaardigen door te verwijzen naar “heilige boeken”. Daarbij vallen extreme standpunten meer op dan genuanceerde, en zo kunnen beelden ontstaan die niet dekkend zijn voor de werkelijkheid, maar die wel hardnekkig zijn.

Bij veel Nederlanders is het extremistische islam-beeld ontstaan van gewelddadigheid, vrouwonvriendelijkheid, en expansiedrift, omdat door sommige groepen bepaalde passages uit de Koran zo worden geïnterpreteerd. Dat gebeurt vanuit een cultureel standpunt waarbij de eigen clan boven alles gaat. Net zoals maffiafamilies zich vaak verschuilen achter christelijke waarden.

De geslotenheid van bepaalde gemeenschappen staat een open discussie over religieuze of culturele denkbeelden in de weg, want alles wat van buiten komt is bedreigend en verdient slechts minachting. De geslotenheid van bepaalde subgroepen maakt ook dat er uitwassen mogelijk zijn die lang verborgen kunnen blijven. Denk aan het seksuele misbruik van jongeren in geloofsgemeenschappen, of aan gedwongen huwelijken, of de discriminatie of uitsluiting van mensen die de norm niet naleven, zoals homoseksuelen. Dit wordt gerechtvaardigd door naar heilige geschriften te verwijzen en bij kritiek een beroep te doen op de godsdienstvrijheid, maar het is in feite een uiting van subculturele isolatie.

Daarom zouden we het niet moeten hebben over de bedreiging door “de islam”, zoals een aantal politici doet, maar over de aanpak van subculturen die, zich weliswaar beroepend op de Koran, waarden en normen hanteren die op gespannen voet staan met onze algemeen culturele normen en waarden. Sommigen willen deze zelfs wereldwijd verspreiden, zoals de vermeende veronderstelling dat de Oemma (de totale islamitische gemeenschap) dat voorstaat.

Er moet door politici en andere leiders op worden gewezen dat elke religie zich moet spiegelen aan de universele verklaring van de rechten van de mens en het kind. Hoe belangrijk godsdienstvrijheid ook is, iedere religie moet verantwoording afleggen over de essentiële waarden die ten grondslag liggen aan een humaan bestaan. Het gaat om waarden van wederzijds respect, dat man en vrouw gelijkwaardig zijn, dat een ieder het recht heeft op leven, vrijheid en onschendbaarheid van lijf en integriteit van persoon. Ook het recht op onderwijs en privacy en de vervulling van basisbehoeften zoals voldoende voeding, woonruimte en veiligheid moet worden gewaarborgd. Zulke waarden kunnen niet ondergeschikt worden of doodgezwegen worden vanwege het primaat van een religie. De universele verklaring van de rechten van de mens staat op gespannen voet met bekeringsdwang, religieuze rechtspraak, eerwraak, een ondergeschikte positie van de vrouw, besnijdenis, het ontzeggen van onderwijs, etc. We mogen daarom niet wegkijken, of de zaken bagatelliseren met het argument dat het slechts gaat om een kleine fundamentalistische idiote groep extremisten.

We moeten de uitwassen en onderdrukking van elke religie of cultuur benoemen, bespreekbaar maken en zo nodig veroordelen. Niet om het individu te stigmatiseren maar wel om de uitgangspunten te toetsen aan de universele rechten van mensen. Dat reikt verder dan het aanwijzen van de goed- of kwaadwillenden in de islam of elke andere religie. Pas door de uitgangspunten van een geloof en van de menselijke rechten bespreekbaar te maken kan het extremisme worden bestreden. Het bespreken maakt deel uit van de opvoeding en zou in een algemene openbare school met alle kinderen besproken moeten in de vorming en ontwikkeling tot volwaardige mensen, en daarvoor moeten we ons allemaal inzetten. Het is noodzakelijk om zowel de westerse als de oosterse religieuze stromingen te bekijken, bediscussiëren, beoordelen en zo nodig te veroordelen, bestrijden en veranderen.

Het doel is om duidelijk te maken dat bepaalde gedragsopvattingen niet in onze samenleving passen, en dat een subgroep met extreme opvattingen zichzelf buitenspel zet. Of het gaat om religie of cultuur, grensoverschrijdend gedrag mag nooit geaccepteerd worden.