De weg naar de dictatuur is geplaveid met alternatieve feiten

Voor het functioneren van het recht en de democratie is eerbied voor de feiten onontbeerlijk. In zijn boekje On Tyranny, met twintig lessen uit de 20e eeuw voor het behoud van de democratische rechtsstaat, waarschuwt de historicus Timothy Snyder dat we in deze tijd van fake news en alternatieve feiten vooral in waarheid moeten blijven geloven:

To abandon facts is to abandon freedom. If nothing is true, then no one can criticize power, because there is no basis upon which to do so.

Een zekere scepsis over de feiten is gezond, voeg ik daar met mijn wetenschapspet op meteen aan toe. Feiten, zelfs wetenschappelijk gecertificeerde feiten, zijn nooit onbetwistbaar. Alle wetenschappelijke kennis, hoe zeker we er ook over zijn, blijft in principe voorlopige kennis. Als kennis onaantastbaar wordt, dan is het niet langer wetenschappelijke kennis maar dogmatiek.

Zwaartekracht Dat er geen absolute waarheid bestaat, betekent echter niet dat dan alles waar kan zijn. Wij kunnen onze meest fundamentele inzichten herzien. Zelfs zoiets elementairs als ons begrip van de zwaartekracht kan nog voor heroverweging vatbaar zijn, getuige het onderzoek naar zwaartekrachtgolven die rimpelingen veroorzaken in de ruimtetijd waarvoor vorige maand een Nobelprijs werd uitgereikt. Uit een dergelijke herziening kan men vervolgens echter niet de conclusie trekken dat zwaartekracht dus ook maar een mening is. Wie de zwaartekracht ontkent, wordt snel genoeg geconfronteerd met de realiteit in de vorm van een harde smak op de grond.

Een dergelijke confrontatie met de realiteit is ook te zien in democratische staten die de buik vol hebben van technocraten, deskundigen en wetenschappelijke feiten. In Trump- en Brexit-land werden de waarschuwingen van experts ― vaak verwoord in de behoedzame en provisionele taal van de wetenschap ― in de wind geslagen als geklets van een wereldvreemde en partijdige elite die alternatieve interpretaties van de feiten niet wilde onderkennen en haar onwelgevallige oplossingen liever negeerde. Als de wetenschappers het ook niet zeker weten en elkaars analyses bestrijden, was de gedachte, waarom zou Brexit dan niet een glorieuze toekomst voor Groot Brittannië kunnen betekenen en Trump’s verkiezing een terugkeer naar een groots Amerika, veilig achter een muur waarvoor de Mexicanen zullen betalen?

Realiteit De voorstellen van Trump en het Brexit-plan blijken ondertussen niet bestand tegen een confrontatie met de realiteit. Het Brexit-proces is een onbarmhartige slechtnieuwsshow die dagelijks berichten brengt over achterblijvende investeringen, verlies van welvaart, het vertrek van buitenlandse vakmensen, taaie grensproblemen en hogere prijzen in de supermarkt. Ook Trump’s bravoure heeft, buiten een stortvloed aan tweets, vooralsnog weinig resultaten opgeleverd. Er komt geen fantastische gezondheidszorg voor ploeterende Amerikaanse burgers, geen nieuw emplooi voor werkloze mijnwerkers, geen herstel van wereldwijd respect voor Amerika en de Mexicanen gaan niet betalen voor een muur aan de Mexicaans-Amerikaanse grens.

Met dit overduidelijke echec van de Brexit- en Trump-agenda zou je verwachten dat burgers zich van deze falende politieke projecten afkeren. Dat gebeurt echter maar zeer beperkt. De overgrote meerderheid van de Republikeinse achterban blijft Trump ondersteunen en Brexiteers en Remainers houden elkaar in Engeland nog steeds in evenwicht. Lange tijd was mijn inschatting dat dit een tijdelijk effect zou zijn. Mensen vinden het vervelend om ongelijk te krijgen en volharden aanvankelijk juist vaak in hun incorrecte oordeel. Als dit inderdaad zo is dan zou je na verloop van tijd een verschuiving van de publieke opinie moeten zien. Met impopulaire besluiten en kandidaten is het dikwijls zo dat één of twee jaar later onder de kiezers geen meerderheid meer te vinden is die bereid is toe te geven dat ze ooit voor dat besluit of die kandidaat hebben gestemd. Op die manier zou over een aantal jaren opeens kunnen blijken dat een meerderheid altijd al tegen Trump en Brexit was en dat alle voor-stemmers miraculeus op het kerkhof zijn beland.

Identiteit Ondertussen ben ik niet meer zo zeker van deze duiding van de ontwikkelingen. In een recente column in de New York Times stelde David Brooks dat het bij een deel van de aanhang van politieke partijen al lang niet meer draait om een beredeneerde keuze tussen verschillende maatschappelijke analyses, verschillende filosofieën en verschillende beleidsvoorstellen. Volgens Brooks zijn voor veel burgers politieke partijen en bewegingen een soort ersatz identiteit geworden in een globaliserende wereld waarin de traditionele bronnen van identiteit ― religie, natie, gemeenschap, familie ― onder druk staan. Zij identificeren zich niet met politieke partijen op basisvan beleidsargumenten en analyses, maar voelen zich met die partijen verbonden op het diepere niveau van de groepsmythes en parabels die definiëren wie ze zijn.

De groepsmythe die Trump verkoopt, is dat de bestuurlijk elite uit een bende wereldvreemde idioten bestaat, die lariekoek verkopen en goed voor elkaar zorgen, terwijl de werkelijke rechtschapen, wijze en praktische mensen te vinden zijn onder de gewone burgers waar de elite op neerkijkt. Burgers volgen Trump niet omdat hij zijn feiten op een rij heeft, stelt Brooks, maar omdat hij de juiste mythe verwoordt: “He tells the morality tale that works for them.” Ralf Behr stelt in de Guardian iets soortgelijks vast. Voor Trump’s volgelingen staat burgerlijke deugdzaamheid niet gelijk aan respect voor de waarheid, maar aan trouw aan hun leider en zijn beweging. Trump kan niet in verlegenheid worden gebracht door zijn leugens, stelt Behr, omdat zoiets alleen mogelijk is in een ruimte waar respect bestaat voor objectief vaststelbare feiten.

Dergelijke irrationele politieke loyaliteit is niet met argumenten en wetenschappelijke feiten te bestrijden en vreet aan de fundamenten van de democratische rechtsstaat.