Wie bouwt de brug tussen de werelden van arm en rijk?

Of je arm of rijk was werd vroeger bepaald door je afkomst, je klasse. Je kwam uit de arbeidersklasse, en was dus arm, je kwam uit de elite, en was dus rijk. Nu bestaan er ook rijke en arme mensen – al zal een arme van 100 jaar geleden zich waarschijnlijk niet kunnen identificeren met iemand die nu onder de lage inkomensgrens leeft – maar de oorzaak van de tweedeling is anders.

Was het vroeger klasse, nu is het je opleiding die bepaalt hoe rijk, maar ook hoe gezond en hoe gelukkig je bent. Dat zeggen Mark Bovens en Anchrit Wille in hun boek De Diplomademocratie.

Bovens en Wille hebben gelijk. Kennis, en wat je er mee doet bepaalt veel meer dan ooit wat je kansen zijn, hoe gelukkig je bent, hoe rijk je bent, hoe gezond je bent en uiteindelijk wanneer je gemiddeld doodgaat. Het is ironisch dat tegenwoordig opleiding je kansen bepaalt. Decennia geleden, toen je klasse nog bepaalde wat je werd was onderwijs de grote verheffingsmachine.

Toen arbeiderskinderen ook leerden lezen en schrijven, en zo meer konden leren dan alleen dat wat hun ouders konden voordoen, lag er een wereld voor hen open. Met basaal onderwijs kon in principe elk arbeiderskind worden die hij of zij wilde. Je hoefde niet perse gestudeerd te hebben om je te ontworstelen uit de armoede van je ouders, of eens iets totaal anders te gaan doen dan je vader.

Datzelfde onderwijs is nu de oorzaak van de tweedeling. Je moet nu gestudeerd hebben wil je aan de goede kant van de wereld komen. Of eigenlijk, in een andere wereld, want rijk en arm, of hoogopgeleid en laagopgeleid leven in totaal verschillende werelden. Werelden van ander nieuws, andere tv-consumptie, wel of niet de natuur in, je vakanties, maar ook je ideeën over de mens, wat wel en niet bedreigingen zijn en wat je eigen rol is in de wereld. Dat hoogopgeleiden en laagopgeleiden in een totaal andere wereld leven verklaart dat ook waarom je als laagopgeleide moeilijk vooruit komt. Je moet echt van wereld en wereldbeeld veranderen om te kunnen leven in de wereld van de welgestelden. Het kan, maar het is net zo eng en ingewikkeld als emigreren naar een ander land.

Dat arm en rijk in andere werelden leven is al eerder vastgesteld. In de jaren zestig van de vorige eeuw was een ‘culturele’  benadering populair als verklaring van armoede. Antropoloog Oscar Lewis stelde dat de armen arm bleven doordat ze in een ‘Culture of Poverty’ leefden. Een cultuur, dus gewoontes, gebruiken en ideeën over hoe de wereld in elkaar zit die sociale stijging belemmeren. Ze wennen als het ware aan die cultuur van armoede en hebben dan ook totaal geen behoefte om er uit te komen. Als ze hen uit de armoede wilt helpen, dan moet je volgens deze

theorie de armen met een andere cultuur, een ander wereldbeeld laten

kennismaken. Julia Roberts werd van straathoertje ook een hele dame in de film Pretty Woman, toen Richard Gere wat moeite deed haar een andere wereld te laten zien.

Ik denk dat dit kabinet het niet als haar eerste taak ziet om mensen uit armoede te bevrijden, en al helemaal niet door hen te helpen op een andere manier te denken en leven. Als het kabinet overigens gelooft in de theorie van de cultuur van armoede. Ik vermoed dat dit kabinet eerder de theorie van eigen schuld, en dus eigen verantwoordelijkheid aanhangt. Hoe dan ook, van dit kabinet verwacht ik niet zo veel  armoedebestrijdingbeleid.

De culturele elite, die zo hard strijdt voor het behoud van haar subsidies en lage belastingtarief, zou echter wel wat kunnen doen. Tenminste, als ze zich het lot van laagopgeleiden aantrekken en ervan overtuigd zijn dat cultuur, maar dan in de betekenis van kunst, goed is voor iedereen, niet alleen voor de ondertekenaars van de diverse manifesten en nieuwe Damschreeuwers. De wereld van kunst en cultuur in Nederland bereikt vooral de hoogopgeleide en welgestelde Nederlanders. Begrijpelijk, maar waarom niet meer moeite doen om voorstellingen of exposities te maken die ook andere Nederlanders interessant vinden? Als je werkelijk vindt dat cultuur je leven verrijkt, je blik op de wereld verbreedt, je meer mens laat zijn, dan zou elke cultuurmaker moeten proberen iedereen in Nederland te bereiken.

Ik vind zelf dat de directeur van het Rijksmuseum, Wim Pijbes dat goed doet. De schedel vol diamanten van Damien Hirst was een daverend succes en heeft ondanks de verbouwing veel nieuwe bezoekers naar ons rijksmuseum getrokken. Door het bombarderen van de lingerie van Marlies Dekkers tot cultuurgoed schokte hij vele kunstpausen, maar veel Nederlanders snapten prima waarom Dekkers’ bijdragen aan de mode baanbrekend waren. Door het aankopen van het pistool waarmee Fortuyn is neergeschoten voelt Pijbes ook haarfijn aan wat veel Nederlanders als een belangrijk object van onze geschiedenis zien. Pijbes snapt wat het is om cultuur voor alle Nederlanders ten toon te stellen.

Of je het nu populistisch vindt of niet wat Pijbes doet, feit is wel dat hij het Rijksmuseum een museum maakt dat interessant is voor veel meer Nederlanders. En zo de wereld van de elite openstelt voor alle andere Nederlanders. Het zou mooi zijn als meer hoeders van de cultuur in Nederland zich bewust zijn van de mogelijkheid om mensen te verassen, wijzer te maken, verontrusten en hun blik te laten verbreden.

Maar heeft het opener stellen van cultuur nu echt wat met armoedebestrijding te maken? Het is zeker niet de panacee oplossing. Goed betaald werk is de beste weg uit armoede. Goed onderwijs essentieel. Maar het zou wel jammer zijn als kinderen weer alleen leren rekenen en schrijven en nooit meer via het onderwijs leren denken en dromen over wat ze allemaal kunnen worden. Dat zou een jammerlijk kind zijn dat met het badwater van de nieuwe onderwijshervormingen wordt weggegooid. Maar cultuur voor iedereen kan zeker bijdragen.

Ik vind ook dat dat hoort bij de opdracht van de gesubsidieerde kunst: iedereen laten genieten. Als cultuur je leven verrijkt, dan zou het zeker de wereld van de armen moeten verrijken.